ERGENLİK VE RİSK ALMA DAVRANIŞI

Çoğu ergen, yetişkinlere ve çocuklara oranla çok fazla risk alma davranışı (alkol kullanımı, kavga, hırsızlık, vandalizm, madde kullanımı, hız tutkusu, korunmasız cinsel ilişki vb.) gösterebilir. Peki neler değişir de bu davranışlar birden artışa geçip görece yetişkinlikte azalır?

Biyolojik Ve Nörolojik Sebepler

Beynin tüm bölgeleri aynı anda olgunlaşmaz. İlkel beyin olarak tanımlayabileceğimiz limbik sistem ergenlik döneminde aşırı aktiftir ve korteks yapılarına göre daha hızlı gelişir.

Dopamin, serotonin, oksitosin gibi transmitterler nucleus accubens, nöroadrenalajik yolak, limbik yapılar (amigdala, hipotalamus vs) gibi alanlarda ergenlik döneminde fazla salgılanır. Bu değişiklikler; risk alma, dürtüsellik, ödül odaklı davranışlara yol açabilir. Akran etkisi gözden kaçırılmamalıdır araştırmalar bir ergenin yanında arkadaşı olduğunda nöroadrenalajik sistemin daha fazla etkin olduğunu bulmuştur.

Bunun yanı sıra, dürtü kontrolü, planlama, sonuç öngörme gibi işlevleri olan prefrontal korteks ergenlikte yeni yeni gelişmeye başlar. Bazı araştırmalar prefrontal korteksin gelişiminin bitmesini otuzlu yaşlara kadar sürdüğünü söylüyor. Prefrontal korteksteki sinaptik budama işe yaramayan nöronlar yerine yeni nöronlar inşa eder. Ayrıca ergenlikte miyelinsiz nöronlar yerine miyelinli nöronlar inşa edilir. Daha yeni yeni gelişen prefrontal korteks, aşırı aktif limbik sistemi tam olarak kontrol edemediğinde riskli, dürtüsel ve sonucu düşünmeden yapılan davranışlar ortaya çıkabilir. Ergenliğin bitimine doğru prefrontal alanlar ve limbik sistem arasındaki yolaklar artar. Bu durum prefrontal korteksin limbik sistem üzerinde kontrolünün artmasına neden olur. Bakınız görsel[1]

Ergen erkekler, ergen kızlara göre daha fazla risk alma davranışı gösterir. Bu durumun altında testosteron gibi steroid hormonlarının dolaylı şekilde oksitosin, dopamin gibi transmitterlere yaptığı etkiden kaynaklanıyor olabilir. Evrimsel psikologlar erkeklerde risk alma davranışının adaptif etkileri olduğu için evrimleştiği görüşünü ortaya sürmüştür. Riskli davranış bir takım olumsuzlukları yanında getirse de faydaları ağır bastığı için görmezden gelinir. Evden uzaklaşan, çevreyi keşfeden, avlanan, savaşan ve diğer tehlikeli faaliyetlere katılan erkekler, riskleri olmasına rağmen doğal ve cinsel seçilim baskıları ağır bastığı için evrimsel başarılarını arttıracaktır. Ayrıca kadınların çocuk doğurma, büyütme gibi sorumlulukları olması kadınları daha az risk almaya yönlendirir. Her teori gibi bu perspektifinde sınırlılıkları olduğunu unutulmamalıdır.[1][2][3][4]

Psikolojik sebepler

Aile ortamı

Aile ortamından sevgi, ilgi ve destek gördüğünü bilen ergenler; aile ortamından şiddet, tartışma, güvensizlik vs. gören ergenlere göre az riskli davranış gösterme eğilimindedirler. Kötü aile ortamı olumsuz şemalar, yetersiz uyaran gibi sebepler ergenlerde riskli davranışın ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilir. Ayrıca iyi aile ortamı aktivitelere katılım, yüksek öz yeterlilik gibi riskli davranışı azaltan özellikleri ortaya çıkarır.

Akran etkisi

Ergenliği çocukluktan ayıran temel farklardan biri akranlarla geçirilen zamanın artmasıdır. Ergenler akranlarıyla oldukları zaman tek başına oldukları duruma göre daha fazla anlık ödülleri tercih ederler, riskli davranışları artar. Bu etkiler belli psikolojik mekanizmalarla gerçekleşir. Ergenler grup içinde dışlanmamaya ve kabul görmeye motivedirler. Ergenler akranları tarafından reddedilmemek için riskli davranışlarda bulunabilir. Akran etkisi modelleme yoluyla öğrenilebilir. Grup içinde lider özelliği gösteren insanların davranışı modelleme açısından tercih edilebilir. Grup içindeki normlar da ergenin davranışını etkileyebilir.[5][6][7]

Ergenlikte benmerkezcilik

Ergenlerde benmerkezcilikten kaynaklanan iki etken vardır: hayali seyirci ve kişisel masal.

Hayali seyirci de kişi ilgi merkezi olduğuna inanır, herkesin hareketlerini izlediğini düşünür. Kişisel masal da ise ergen herkesten farklı bir özelliği olduğunu düşünür ve buna inanır. Bu tür inançlar ergeni riskli davranışlara yöneltebilir. Örneğin kendisini farklı ve özel bir yazar olarak gören, neden sigara içtiğini alkol kullandığı ve yazdığı yazıların kimsenin anlamayacağına inanan birisi risk alma davranışları bu şemaya uyum sağladığı için artış gösterebilir.[8][9][10]

Ergenlikte riskli davranış, bu yazıda bahsedilen biyolojik ve psikolojik süreçlerle karmaşık bir ilişki sonucunda ortaya çıktığı söylenebilir. Hala bilimin bu konu hakkında söyleyeceği çok fazla söz vardır.